Aşağıda, günlüklerimden, notlarımdan ve yazılı kaynaklardan yararlanarak hazırladığım yazıda, Trabzon’un, bir kısmında yer aldığım, 1962-1963 yıllarındaki kültür yaşamına kısaca değineceğim. O yıllarda Trabzon Lisesi öğrencisiydim. Olaylar, lise birinci ve ikinci sınıfta olduğum döneme denk düşer.
Trabzon Lisesi öğrencisiyken, Trabzon’lu sanatçıların ve kültür adamlarının bir kısmıyla tanıştım; Ziraat Bankası’nın Trabzon’da düzenlediği “Liselerarası Yazı Yarışması”nın ödül töreninde tanımıştım. Trabzon Lisesi, 5 Edebiyat A öğrencisi Attila Aşut, birincilik, Trabzon Lisesi, 4. sınıf öğrencisi Refik Haldızoğlu da ikincilik ödüllerini,Trabzon Lisesi’nin kara tarafındaki bahçesinde düzenlenen törende aldılar. Ben de o yıl, Maçka Ortaokulu’ndan Trabzon Lisesi, orta bazılarıyla birlikte kültür-sanat etkinliklerine katıldım. Gazeteci Attila Aşut’u, 1960-1961 ders yılı başında, kısım 3-C sınıfına, parasız yatılı öğrenci olarak yeni gelmiştim. Attila Aşut’u ilk kez o törende gördüm. Aşut, daha sonra, Hakimiyet gazetesinin genel yayın yönetmeni olduğu sırada, 1962 yılında, Türk Dil Kurumu Ödülü’nü de almıştır. O, Trabzon’da, 1965-1968 yılları arasında, Sömürücülüğe Karşı Savaş, adlı toplumcu gazeteyi, önce haftalık, sonra on beş günlük olarak 90 sayı çıkarmıştır. En son, Günlerin Kıyısından Trabzon Yazıları adlı kitabı yayımlandı.1 Attila Aşut’la tanışmamızı günlüğüme şöyle yazmıştım:
“22 Mart 1962 Perşembe: Bugün son dersten sonra Yılmaz Çebi’yle çarşıya çıktık. Dönerken, Uzun Sokak’ta, Hizmet Matbaası’nın önünde Attilȃ Aşut’a rastladık. Yılmaz tanıştırdı. İçeri girdik. Oturduk. Çay ısmarladı. Bana, Hizmet Gazetesi’ne yazı getirmemi ve ‘Sanat Sayfası’na şiir vermemi söyledi. ‘Olur’, dedim. Aşut, Trabzon’un tanınmış gazetecilerinden biriydi. Söz uzayınca okuldaki ilk mütalȃaya geç kaldık. Nöbetçi öğretmen Fikri Altay bir şey söylemedi.”
Trabzon’un, bazı kesintilerle, günümüze kadar ulaşan, ellinci yayın yılını geride bırakan uzun soluklu dergisi Kıyı’nın ilk sayıları o günlerde çıkmıştı. Kıyı’nın sorumlu yönetmeni akrabam Avukat Necmi Duman’dı. Ahmet Selim Teymur, Ziyad Nemli ve Rasim Şimşek, Kıyı’nın kurucuları ve emekçilerindendi. Ahmet Selim Teymur ve Ziyad Nemli’yle tanışmamızı da o tarihte günlüğüme şöyle geçmiştim:
“24 Mart1962 Cumartesi: Hizmet’e ‘Öyküce’ adlı bir şiirimi verdim. Attila beğendi. Öğleden sonra Süleyman Altun’la, Uzun Sokak’ta, İnkılȃp Matbaası’nın önünden geçiyorduk. İçeriden birisi çağırdı. Avukat Necmi Duman’dı. Gittim. Ziyad Nemli ve Ahmet Selim Teymur’la tanıştırdı beni. Bana bazı sorular sordular edebiyat üzerine. Necmi Ağabey: ‘Neden daha önce gelmedin?’ diye sitem etti. Sonra da ‘Bütün yazdığın şiirleri getir bana’, dedi. Öteden, Ziyad Nemli: ‘Bir şiiri geldi en son, o duruyor’, dedi. Ben ‘olur’, diyerek, müsaade isteyip ayrıldım.”
Trabzon’da, sırasıyla, Subutay Karahasanoğlu, Rasim Şimşek, Mustafa Beşgen, ve Akademi Kitabevi’nin sahipleri hikȃyeci Adnan, şair İbrahim Topsakal kardeşlerle de tanıştım. Necmi Duman’ın avukatlık bürosu, Uzun Sokak’ta, Akademi Kitabevi’nin karşısındaydı. Bu nedenle çoğu zaman onu Akademi Kitabevi’nde görmek mümkündü. Trabzonlu sanatçıların büyük bir kısmını orda tanıdım. O yıllarda, Akademi Kitabevi gerçek bir “Akademi” idi. Orada sanatçılar toplanır, tartışmalar yapılır, çeşitli sergiler açılırdı.
Trabzon’un önemli kitabevlerinden biri de Orhan Karaali’nin, Uzunsokak’ta, yazlık İnci Sineması’nın karşısındaki 24 Şubat Kitabevi’ydi. Gene Uzunsokak’ta, Adliye binasının karşı köşesinde, Suat Kurtuldu’nun Üniversite Kitabevi vardı. Kitabevi vitrinlerini, zevkle seyreder, uzun süre önlerinden ayrılamazdık. O yıllarda izlediğimiz Varlık, Türk Dili, Yelken, Değişim gibi dergilerin yeni sayılarını, önce vitrinlerde görür, arkasından sabırsız bir şekilde içeriye dalar ve satın alırdık. Sonra da, belki birkaç kez baştan sona tekrarlanan okuma faslı gelirdi.
Subutay Hikmet Karahasanoğlu’nun, Saray Sineması yanındaki avukatlık bürosu da Trabzon’da, sanatçıların uğrak yerlerindendi. Subutay Karahasanoğlu’nun bürosunda, büyük tekerlek bandlı teybine okunan şiirler dinlenirdi. Mustafa Beşgen, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın “Atatürk Marşı” adlı şiirini çok güzel banda okumuştu. Rasim Şimşek de güzel şiir okurdu. Özellikle Yahya Kemal Beyatlı’nın şiirlerini. Trabzon’daki sanatçıların gözde toplantı yerlerinden biri, o tarihlerde Ganita idi.
Trabzon’da, 16 Şubat 1962 tarihinde öğrenime açılan Karma Ortaokul’un müdürü Nabi Üçüncüoğlu şairdi. Memleket adlı şiir kitabı 1961 yılında yayınlanmıştı.2 Üçüncüoğlu’nu, Trabzon’daki bazı sanat etkinliklerinde görmüş, şiirlerini kendi sesinden dinlemiştim. Örneğin, Trabzon Devrim Ocağı’nın, 24 Kasım 1962 Cumartesi günü, Trabzon Halk Eğitim Merkezi salonunda düzenlediği sanat etkinliğinde, “Hamsi Koydum Tavaya”, adlı şiirini, gür sesiyle okuyuşu hala aklımdadır.
Kıyı Aylık Sanat-Düşün Dergisi’nin, Şubat 1962 tarihli 5. sayısında, “Soğuk Düşler” adlı şiirim ve kısa biyografim yayınlandı. Bu, yayınlanan ilk biyografimdi ve şöyle yazılmıştı:
“Geçen sayımızda tanıtacağımızı duyurduğumuz genç şair adayı Mustafa DUMAN, ‘Soğuk Düşler’ adlı şiiriyle karşınızda bugün. 1946 yılında, Maçka’da doğan ve şimdi Trabzon Lisesi’nin 4-C sınıfında okuyan Duman’ın ‘Gençliğin Sesi ve İnkılap’ adlı bir de şiir kitabı vardır. Küçük Duman’a tuttuğu aydınlık yolda başarılar dileriz.” 3
Ümran Baran’ın, Trabzon’da,1959-1963 yıllarında, önce haftalık sonra günlük olarak çıkardığı Ses, Siyasi Sabah Gazetesi, kısa bir dönemin dışında, Trabzon’un en eski matbaalarından Olcay Matbaası’nda basılırdı.4 Olcay Matbaası, yüz on yılı aşkın bir süredir, aynı yerde, Tabakhane Köprüsü’nden eski vilȃyet konağına giderken, sağda, köşede yer alır. Yazıişleri müdürlüğünü Cumhur Odabaşıoğlu’nun yürüttüğü Ses gazetesi, çıktığı günlerde, halkın okuması için, matbaanın giriş kapısının yanındaki camekȃna asılırdı. Ben de her seferinde, Olcay Matbaası’nın önünden geçerken durur, gazeteye bir göz atardım. İlgimi çeken haber ve yazıları okurdum. Ümran Baran’ı da tanımıştım.5
Hasan Tahsin Yılmaz ve Emin Şefik Yılmaz kardeşlerin, 1957 yılında kurduğu Hizmet Gazetesi’nde, 1962 yılının Mayıs ayında iki yazım yayınlanmıştı.6 18 Ekim 1962 tarihinden itibaren ise yazılarım Ömer Turan Eyuboğlu’nun kurduğu Hakimiyet gazetesinde yayınlandı.7 Hakimiyet’te 18 Ekim 1962 tarihinde çıkan ilk yazımın başlığı “Sanat Nedir?” idi.8 Hasan Tahsin ve Emin Şefik kardeşleri Hizmet gazetesinde tanımıştım.
Attila Aşut, Hizmet’in sonra da Hakimiyet’in yayın yönetmeniydi. Hakimiyet Matbaası, Kunduracılar Caddesi’nden Öğretmen Okulu’na giden yolun üzerinde, solda, iki katlı küçük bir yapı idi. Giriş katında matbaa, üst katında ise büro vardı. 1962 yılında, Gündoğdu Sanımer’le, bu büro’da, Atttila Aşut’un yanında tanışmıştık. Gündoğdu, o tarihte İstanbul Tıp Fakültesi öğrencisiydi.
Trabzon’da, tiyatro konusunda önemli bir kültür olayı gerçekleşti. 1962 yılının Nisan ayında, “Amatör Tiyatro Kulübü” kuruldu. İlk oyunu, “Duvarların Ötesi”ni 1963 yılında, Sümer Sineması’nın arkasında sonradan yapılan küçük tiyatro salonunda seyrettim. 1964 yılında sahneye konulan “Zafer Madalyası”nı da seyrettim. Trabzon Lisesi’nden edebiyat öğretmenimiz İsmet Savaşkan ve resim öğretmenimiz Zühtü Ellezoğlu her iki oyunda da rol almışlardı. Amatör Tiyatro Kulübü’nün kuruluşu, Kıyı Dergisi’nin Mayıs 1962 tarihli 8. sayısında yer alan haberle şöyle duyuruldu:
“Daha Kıyı’nın ilk sayısında, yıllar yılıdır özlemini ortaklaşa çektiğimiz bir ‘Bölge Tiyatrosu’na Trabzon’u kavuşturmayı amaç edindiğimizi okurlarımıza duyurmuştuk. Geçen ay içerisinde bizim gibi düşünen Ümran Baran da, ‘Oda Tiyatrosu’ kurma fikrini öne sürdü. Sanatsever Sayın valimiz, bu teklifi benimseyerek ilimizdeki tiyatroseverleri bir araya çağırdılar; daha ilk toplantıda her türlü yardımı esirgemeyeceklerine söz verdiler. Ve böylece ilimizde ilk olarak bir ‘Tiyatro Kulübü’ kuruldu, kurucuları otuz kişi olan kulübün yönetim kuruluna Sevim Tunç, Nurdan Erbay, Nebahat Solmaz, Rasim Şimşek, İsmet Savaşkan, Yusuf Sezgin ve Haluk Ongan seçilmişlerdir. Kurucuları kutlar kulübün Trabzon’umuza yararlı ve başarılı olmasını dileriz.”9
Trabzon’un tanınmış hat-cilt sanatçısı Ahmet Selim Teymur, 31 Mayıs 1962 Perşembe günü , Trabzon, Uzunsokak’taki Akademi Kitabevi’nde bir hat ve cilt sergisi açmıştı. Sergiyi gezmiştim. Özellikle yeni yazıyı eski yazıya benzeterek çizdiği hatlar çok ilgimi çekmişti. Ahmet Selim Teymur’un sergilediği ciltler de çok güzeldi. Bazılarının üzerine kitap ve yazar adları el yazısı gibi yazılmıştı. Ağırceza yargıcı olan Teymur, aynı zamanda klasik Türk musikisi konusunda da uzmandı. Bu konuda bir de kitap yayınlamıştır.10
Lise yıllarımızda, Trabzon’a çeşitli tiyatro topluluklar gelir oyunlarını sahnelerlerdi. Bu topluluklardan, İstanbul’dan kentimize gelen Arena Tiyatrosu, 17 Haziran 1963 tarihinde, Saray Sineması’nda, Çek yazar Jaroslav Haşek’in aynı adlı romanından uyarlanan “Aslan Asker Şwayk”ı sahnelemişti. Genco Erkal, “Şwayk” rolünde çok başarılıydı. Öyle sanıyorum ki o bu rolü ilk kez canlandırıyordu. Çok gençti. Sonraki yıllarda aynı oyun tekrar sahnelendi ve “Şwayk” rolünde gene Genco Erkal vardı.
Öğretmen Okulu’ndan Enver Kukul, Nuri Aksakal ve Raif Özben’le tanışıyorduk. Öğretmen okulu öğrencileri o yıllarda, benim de bazı yazı ve şiirlerimin yayınlandığı Çakıl Dergisi’ni çıkarıyorlardı. Edebiyat Öğretmeni Rasim Şimşek, resim öğretmeni Mustafa Beşgen, edebiyatla ilgilenen öğretmenlerdendi. Trabzon Lisesi’nden ise İsmet Savaşkan dışındaki edebiyat öğretmenlerinin kentin kültür-sanat dünyasıyla pek ilişkileri yoktu. Trabzon Lisesi’nde, o yıllarda, sanat ve edebiyatla ilgilenen, yazıları, şiirleri yayınlanan öğrenciler, Attila Aşut, Ertan Tokinan, Alaattin Bahçekapılı, Necdet Ergüney, Öner Ciravoğlu, Mehmet Akay, M. Naci Soykan, Osman Güler, Süleyman Sami Altun, Turan Bahadır, Orhan Nedim Ayık ve Bekir Gerçek’ti. Trabzon Lisesi öğretmen ve öğrencileri tarafından, Aralık 1964-Nisan 1965 tarihleri arasında, Yalı, Okulların Onbeş Günlük Fikir-Sanat-Kültür Gazetesi, 4 sayı yayınlanmıştır. Yalı, dört sayfaydı ve Trabzon’da, Hakimiyet Matbaası’nda basılıyordu.
Trabzon Halkevi başkanı, müzik öğretmeni ve belediye bandosu şefi Sedat Sonat aynı zamanda Türk Kültür Derneği Trabzon Şube Başkanlığı görevini de yürütüyordu. 17 Mayıs 1963 Cuma günü, saat 20.30’da, Trabzon Halkevi’nin düzenlediği “Sanat Gecesi”nde, “Sanatın Toplumdaki yeri” konulu bir konferans verdim. Bu toplantıda, Rüştü Yanlıoğlu, Aydın Özmen, Subutay Karahasanoğlu, Nuri Aksakal, Raif Özben, şiirlerinden örnekler sundular. Ahmet Selim Teymur, Mehmet Akay, Adnan Topsakal hikȃyelerini okudular. İsmet Savaşkan bir tiyatro metni okudu. Ertuğrul Uçkun da, İngilizceden yaptığı bir çevirisini dinleyicilerle paylaştı.
Trabzon Lisesi’nde Kültür ve Edebiyat Kolu tarafından, 9 Ocak 1963 Çarşamba günü bir “Şiir Matinesi” düzenlendi. Bu matinede şiir konulu bir konferans verdim. Bu etkinlik 10 Ocak 1963 tarihli Hakimiyet gazetesinin ilk sayfasında şöyle duyuruldu:
“Lise’de Şiir Matinesi: Trabzon Lisesi Kültür ve Edebiyat Kolu, dün saat 14.30’da, Lise konferans salonunda bir “Şiir Matinesi” düzenlemiştir. Kalabalık bir öğrenci topluluğunun ilgiyle izlediği matinede Mustafa Duman tarafından şiir üzerine başarılı bir konuşma yapılmış ve daha sonra çeşitli ozanlardan şiirler okunmuştur.”
Trabzon Lisesi’nde, 5 Edebiyat A ve 5 Edebiyat B sınıfları arasında, 17 Nisan 1963 Çarşamba günü öğleden sonra, Trabzon Lisesi’nin konferans salonunda yapılan münazarada, ben, 5 Edebiyat B sınıfı münazara ekibinin başkanıydım. Münazarayı bizim ekip kazandı. Münazara haberi, Cemal Rıza Osmanpaşaoğlu’nun Sabah Postası gazetesinde, 18 Nisan 1963 Perşembe günü, ilk sayfada şöyle verildi:
“Lisede Yapılan Münazarada Mesleklerin Memleket İhtiyaçlarına Göre Seçilmesi Tezi Kazandı :
Dün, Lise’de, 5 Edebiyat A ile 5 Edebiyat B ekipleri arasında, mesleklerin seçimi kaabiliyetlere göre mi yoksa memleket ihtiyaçlarına göre mi olmalıdır, konulu bir münazara yapılmıştır. Memleket ihtiyaçlarına göre seçilmelidir tezini savunan Mustafa Duman, Mehmet Akay, Osman Güler ve İsmail Aydoğdu’dan kurulu 5 Edebiyat B ekibi 10800 puanla münazarayı kazanmıştır.
Meslekler kaabiliyetlere göre seçilmelidir tezini savunan Naci Soykan, Yurdagül Erdem, Nedim Şahinoğlu ve Ekrem Baydar’dan kurulu 5 Edebiyat A ekibi ise 9100 puan toplamıştır. Münazara Jürisi, Rasim Şimşek, Mustafa Beşgen, Zühtü Ellezoğlu, Ali Aydemir ve Halim Yahyaoğlu’ndan kurulu idi. Ekiplerde Mustafa Duman ve Yurdagül Erdem diğer arkadaşlarına nazaran daha başarılı görülmüştür.”
Trabzon’da, 2 Mart 1962 tarihinde kurulan Türk Devrim Ocakları, Trabzon Devrim Ocağı’nın başkanı vali yardımcısı Reşit Yalın’dı. Trabzon Devrim Ocağı tarafından, lise ve dengi okullar arasında düzenlenen, “Atatürk, devrimleri neden gençliğe emanet etti?” konulu yazı yarışmasında ikinci oldum. Birinciliği Trabzon Öğretmen Okulu’ndan Nuri Aksakal, üçüncülüğü de Trabzon Lisesi’nden Necdet Ergüney kazandı. Ödüllerimizi, 29 Mayıs 1963 Çarşamba akşamı, Uzun Sokak’taki, Trabzon Liselerinden Yetişenler Cemiyeti salonunda düzenlenen “Trabzon Devrim Ocağı Balosu”nda aldık. Benim ödülüm bir Atatürk büstü idi. Halen, Trabzon-Maçka, Çeşmeler Köyü’ndeki evimizde, odamda durur.
Trabzon’da, 15 Ağustos 1963 tarihinde, Hasan Tahsin Yılmaz tarafından Son Haber gazetesi yayınlanmaya başlandı. Hasan Tahsin, daha önce kardeşi Emin Şefik Yılmaz’la Hizmet gazetesini çıkarıyordu. 1964-1965 yıllarında, benim de bazı yazılarımın yayınlandığı Son Haber gazetesi, 15 Mart 1973 tarihinde sahibi Hasan Tahsin tarafından, kardeşi Emin Şefik Yılmaz’a devredilmiştir. Son Haber, 30 Nisan 1979 tarihinde kapanmıştır. Elinizdeki Kıyı Dergisi’nin de basıldığı Son Haber Matbaası ise günümüzde, Emin Şefik Yılmaz’ın oğlu Fethi Yılmaz tarafından işletilmektedir.11
Trabzon Valiliği, 10 Kasım 1963 Pazar günü, saat 19.00’da, Saray Sineması’nda, “Atatürk’ü Anma Programı” düzenledi. Rasim Şimşek’in yönettiği bu programda açılış konuşmasını Milli Eğitim müdürü Ömer Arpacıoğlu yaptı. Cumhur Eyüboğlu, Sebahattin Sınır, İsmet Savaşkan, Hüseyin Serdar, Hafit Uslu, Ali Çakır, çeşitli yönleriyle Atatürk’ü anlattılar. Enver Kukul, Mustafa Beşgen ve Aydın Özmen de Atatürk konulu şiirler okudular. Ben, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın “Atatürk” adlı şiirini sundum. Vali Vefa Poyraz adına davetiyesi gönderilen bu program çok beğenildi. İstek üzerine programı, Maçka ve Akçaabat’taki sinema salonlarında tekrarladık. Program, oralarda da ilgi ve beğeniyle karşılandı.
Trabzon Lisesi Müdürlüğü, 10 Kasım 1963, Atatürk’ün ölüm yıldönümünde “Atatürk Kompozisyon Yarışması” düzenledi. Sonuçları 18 Kasım 1963 tarihinde açıklanan yarışmada, ben birinci oldum. Süleyman Sami Altun ikinci, Osman Güler de üçüncü oldular. Ödül olarak Atatürk’ün Nutuk adlı eserinin üç ciltlik takımını ve Ata’nın Ardından adlı kitabı aldım.
Karadeniz Teknik Üniversitesi’nin temelini atmak üzere, İnönü Hükümeti’nin başbakan yardımcısı Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu ve Milli Eğitim Bakanı Dr. İbrahim Öktem 1963 yılının Aralık ayı başında, Trabzon’a geldiler. Trabzon Lisesi’ni ziyaret ettiler. Öğrencilere, bir istekleri olup olmadığını sordular. Lise öğrencilerinin sözcüsü olarak arkadaşım Muhittin Eryiğit, matematik-astronomi öğretmenimiz Kemal Ülker’in Erzurum Eğitim Enstitüsü müdürlüğü görevine tayin edildiğini, yerine başka öğretmen atanmadığını söyledi. Onlar da, “ilgileneceğiz”, dediler.
2 Aralık 1963 tarihinde, Karadeniz Teknik Üniversitesi Kampusü’nün temeli atıldı. Temel atma törenine arkadaşım Mevlüt Taşan’la katıldık. Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu ve Dr. İbrahim Öktem tarafından yapılan konuşmaları dinledik. Lise’den tören alanına yürüyerek gidip döndük. K.T.Ü, yeni binaları bitene kadar, Maşatlık’taki Cumhuriyet İlkokulu ve bahçesindeki barakalarda eğitim yapacaktı. Aynı gün, Trabzon Eğitim Enstitüsü de açıldı. Onun binası Trabzon’daki Nemlioğlu Konağı idi.12
O yıllarda, Trabzon, kent ve nüfus olarak küçüktü. Ama her şey daha güzeldi. O günkü Trabzon çoğumuzun anılarında silinmez izler bıraktı. Örneğin, Nuri Aksakal, o yılları anlatan, “Ben Trabzon’dayken Altmış Yetmiş Arası” adlı güzel şiirinin bir bölümünde şöyle der:
“BEN TRABZON’DAYKEN ALTMIŞ YETMİŞ ARASI
Akıl almaz işlerle uğraşırdık gecesi gündüze çıkan
Mitinglere giderdik elimizde kan yoktu
Ellerimiz yukardaydı alnımız açık
Bir KIYI’da toplanır dergiler dizerdik
Gazetelerde yazılar yazardık takma adla
Ne kadar sevgi varsa öylesine çakılırdı yüreğimize
Gizli bir aşka akardı deli sularımızda
Bir şiir gecesinde etimiz budumuz ne ki
Hasan Hüseyin’den şiirler okurduk sokaklar boyu
Ta Kızılırmak’ı taşırdık Trabzon’a
Peki siz de mi oradaydınız Raif Özben, Mustafa Duman
BEN TRABZON’DAYKEN ALTMIŞ YETMİŞ ARASI“ 13
Dipnotlar:
- Attila Aşut, Günlerin Kıyısından Trabzon Yazıları, Kıyı Yayınları, Trabzon, Ağustos 2011, 318 s.
- Nabi Üçüncüoğlu hakkında daha fazla bilgi için bkz: Ahmet Özer, Memleket Şairi Nabi Üçüncüoğlu, Phoenix Yayınevi, Ankara, Şubat 2010, 239 s.
- Kıyı Aylık Sanat-Düşün Dergisi, Sayı: 5, (Şubat 1962), İnkılap Matbaası, Trabzon, s. 4.32.
- Ses gazetesi hakkında daha fazla bilgi için bkz: Hüseyin Albayrak, Dünden Bugüne Trabzon Basını (1929-2009) 2. Cilt, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayını, Ankara, Mayıs 2010, s. 161-164.
- Ümran Baran hakkında geniş bilgi için bkz: Attila Aşut, “Atardamar- Yurtsever Bir Ses: Ümran Baran”, Kıyı Kültür Sanat Dergisi, Sayı: 272, (Temmuz-Ağustos 2011), Trabzon, s. 25-44.
- Hizmet gazetesi hakkında daha fazla bilgi için bkz: Hüseyin Albayrak, A.g.e. s. 155-160.
- Ömer Turan Eyuboğlu ve Hakimiyet gazetesi hakkında bkz: Ahmet Özer, Güneşi Alnında Taşıyan Gazeteci-Şair Ömer Turan Eyuboğlu, İsim Yayınları, Ankara, Haziran 2012, 495 s.
- Mustafa Duman, “Sanat Nedir?”, Hakimiyet , (18 Ekim 1962), Hakimiyet Matbaası, Trabzon, s. 3.
- Kıyı Aylık Sanat-Düşün Dergisi, Sayı: 8, (Mayıs 1962), İnkılap Matbaası, Trabzon, s. 4. Necati Zengin, Amatör Tiyatro Kulübü’nün kuruluş tarihi olarak 1963 yılını veriyor. Bkz: Necati Zengin, Osmanlı’dan Günümüze Trabzon’da Tiyatro, Trabzon Sanat Tiyatrosu Yayını, Trabzon, 2009, s. 101.
- Ahmet Selim Teymur, Türk Musikisi, Pan Yayınları, İstanbul, İkinci Baskı: Haziran 2010, 238 s.5.
- Son Haber gazetesi hakkında daha fazla bilgi için bkz: Hüseyin Albayrak, A.g.e. s. 183-189.
- Daha fazla bilgi için bkz: Dr. Mustafa Duman, “Karadeniz Teknik Üniversitesi ve Trabzon Eğitim Enstitüsü’nün Açılışı”, Trabzon’a Armağan, Heyamola Yayınları, İstanbul, Mart 2012, s. 190-196; Ali Mustafa, “Trabzon’da Cumhuriyetin Aydınlığında Bir Eğitim Kurumu: Fatih Eğitim Enstitüsü”, Kıyı Kültür Sanat Dergisi, Sayı: 280, (Kasım-Aralık 2012), Trabzon, s. 50-52.
- Nuri Aksakal, “Ben Trabzon’dayken Altmış Yetmiş Arası-Şiir”, Kıyı Kültür Sanat Dergisi, Sayı: 201, (Mart-Nisan 2008), Trabzon, s. 28-29.
Not: Görsel malzemeler yazarın izni olmadan kullanılamaz.
