710 YIL ÖNCE TRABZON’DA
MİTRA DAĞI ETEKLERİNDE
BUGÜNKÜ BOZTEPE’DE
ASTRONOMİ AKADEMİSİ
KURULUYOR…
Viyana şehri daha yeni kurulmaya başlarken Trabzon’da uzay ve astronomi üzerine çalışmalar yapılıyordu.
Trabzon, tarihinin en zengin dönemlerinden birini yaşıyordu.
O yıllar mezhep çatışmaları yıllarıydı. Tarihte, “tapınak tarikatları” olarak bilinen şövalyeler arasında, tapınaklarda çatışmalar yaşanıyordu. Trabzon’da bu olaylardan nasibini almıştı.
30 Kasım 1310 yılında “Büyük Trabzon Yangını” büyük bir felaketle sonuçlanmıştı. Trabzon şehrinin büyük bir kısmı yandı ve hemen ardından yeniden inşa edilmeye başlanmıştı.
Dünya bir yandan “Veba” salgınıyla uğraşıyordu.
O yıllar İran’da Farsça Matematik ve Astronomik bilimi eğitimi alan Gregory Chioniades
Trabzon’da bir Astronomi akademisi kurar. İran’da yazdığı astronomik yazılarını Trabzon’a getirir.
Gözlem evini kurmak için çalışmalara başlar. Dönemin Trabzon halkı tarafından kurulan “antik güneş mabedleri” mitra dağının eteklerinde bir yerlerde kurulur.
Astronomik çalışmaları finanse eden bir gelir ver sponsorluk bile sağlanmıştı. İran’dan, Hindistan’dan gökbilimciler Trabzon’a geliyor ve Mitra Dağı’ndan (Boztepe’den) yıldızların hareketlerini inceliyorlardı.
O dönemler Mitra dağı (Boztepe) Astronomi açısından coğrafyanın bilimsel olarak en gözde yerlerden biriydi.
1336 yılında bir doğum haritası yani yıldız haritasını bile yayınlamışlardı.
O yıllarda astronomi siyasi ve sosyal manipülasyon olarak kullanılıyordu.
Aylar öncesinden tahmin ettikleri güneş tutulması için harekete geçmişlerdi.
5 mayıs 1361’de Güneş tutulması gerçekleşmişti. Yaptıkları hesaplara göre iki yer tespit edilmişti. En ideal, en güvenli ve en uygun bölge olarak odak merkezi Sumela Manastırı’nın güney yamacı, ikinci gözlemlenecek yer ise Mitra (Boztepe) dağı. Güneş tutulmasının en uzun görüldüğü yıl olarak da tarihe geçmiştir.
Trabzon İmparatorluğunun sona ermesinden sonra Gözlemevi ve Astronomi Akademisi ortadan kaybolmuştur.
*****
1461’de Fatih Sultan Mehmet’in Trabzon’u kuşatmasından 94 yıl sonra Dünya’ya, Âşık Mehmet Çelebi gelir.
Mehmet Çelebi, yıllar sonra Astronomi ile ilgilenir. 16. yüzyıl İslam coğrafyasının büyük âlimidir kendisi. Kâtip Çelebi ve Evliya Çelebi’nin ilham kaynağı Âşık Mehmet Çelebi, Trabzon’da doğmuştur. Yirmi yaşına kadar Trabzon’da öğrenim görmüştür. Daha sonra İstanbul’a giderek öğrenimini tamamlamıştır. Anadolu, Rumeli ve Arabistan’da kadılık yapmış, bazı seferlere katılmıştır. 25 yıl süren seyahatlerinde geniş bir coğrafyayı gezmiş, çeşitli yerlerde kâtiplikler yapmıştır. Ömrünün son yıllarını Şam’da geçiren âlim, “Menazi’rül Avâlim” (Âlemlerin Manzaraları) adlı gök bilimi ve coğrafya kitabını burada yazmıştır. Kültür tarihimizde önemli yere sahip olan, yerli ve yabancı birçok bilim insanının dikkatini çeken eserde, Trabzon’la ilgili de çok değerli bilgiler vardır.
Aradan yıllar geçer. Trabzon’da kimse Astronomi ile ilgilenmezken 1836 yılında Ali Naki Efendi Dünya’ya gelir. Osmanlı kültür ve eğitim tarihinin önemli isimlerinden olan Ali Naki Efendi Trabzon’da doğmuştur. 1856 yılına kadar şehirde iyi bir eğitim alan Ali Naki, İstanbul’a gitmiş ve burada dönemin ünlü hocalarından din, matematik, geometri, astronomi ve Fransızca dersleri almıştır. 1863 yılında açılan Darüşşafaka’nın kurucuları arasında yer almış, bu kurumda öğretmenlik ve müdürlük yapmıştır. 1880’de Trabzon’a dönerek Hacı Kasım Mahallesi’nde “Mekteb-i Hamidiye” adında özel bir lise kurmuştur. Bu girişim, Trabzon’un eğitim hayatına canlılık katmış ve Trabzon Lisesinin kurulmasının yolunu açmıştır. 1887 yılında açılan okulun ilk müdürü olan Ali Naki aynı zamanda şehrin de ilk millî eğitim müdürlüğünü yapmıştır. Yurda döndükten sonra 1908’de Meclis-i Mebusan’a Trabzon milletvekili olarak seçilmiş, geçici meclis başkanlığı görevini yapmıştır. 1921 yılında Trabzon’a dönen Ali Naki Efendi, ömrünün son zamanlarını burada geçirmiştir.
1999 yılında NOBEL ödülüne aday gösterilen Trabzonlu Alaettin Yıldız, 1922 yılında Sürmene’de doğuyor. Uzay tekniği ve tıbbı konusunda dünyanın en önemli bilim insanlarından biri olarak kabul ediliyor. Lise öğrenimini Trabzon’da tamamladıktan sonra yükseköğrenimine İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesinde başlıyor. Almanya’ya gidip burada tıp ve makine mühendisliği alanlarında öğrenim görüyor. Paris’te matematik eğitimi alıyor. Berlin’de mühendis olarak iş hayatına başlıyor. 1957 yılında NATO’da (Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü) çalışan bilim insanı, akademik çalışmalarına Berlin Üniversitesinde devam ediyor. Bu araştırmalarda dönemin mekanik yasalarını alt üst eden ve kendi adıyla anılan “Yıldız Number” formülünü bulan Alaettin Yıldız, astronomi ve balistik alanlarında çığır açmıştır. Yıldız’ın bulduğu formül, dünyaca ünlü fizikçi Stephen Hawking’in de aralarında bulunduğu bilim adamları tarafından evrenin sırrını keşfetmede kullanılmıştır. Amerika Birleşik Devletleri’nin uzay programı çalışmalarından sorumlu kurumu NASA’da çalışan Yıldız, bu ülkenin çeşitli üniversitelerinde uzun yıllar bilimsel çalışmalarda bulunmuştur., 86 yaşında Amerika’da vefat etmiştir. Trabzon’un gurur kaynağıdır.
710 yıl önce Trabzon Boztepe’de gökyüzü bilim insanlarına ilham kaynağı olmuştu. Şimdi ne acıdır ki yükselen inşaatları ile yok olan yeşilliği görüyoruz. Bırakın bilim adına araştırma yapmayı, nefes alınacak yer kalmıyor yaşadığımız şehirlerde. Bir çoğumuz yukarda adı geçen bilim insanlarını belki de ilk kez duyuyordur…
Kaynak: Şehrimiz Trabzon, Zehiroğlu, Ahmet M. (2016). “Astronomy in the Trebizond”
